Орчны стресст нөхцөлд ургамал дасан зохицох чадавхийн экофизиологи ба анатомийн судалгаа
Салбар : Байгалийн шинжлэх ухаан
Төслийн дугаар :
Төслийн төрөл : Сэдэвт ажил
Хугацаа: 2016-2018
Санхүүжилт: 52,100.0 мян.төг
Түлхүүр үг : Усан солилцоо ууршилт дотоод бүтэц фотосинтез
Үр дүн
1. Олон хувилбарт гандаагчийн судалгааны талбайг сонгохдоо уулын хээрийн бүлгэмдлийг төлөөлхүйц тэгш гадаргуутай газрыг сонгосон. Туршилтын талбайн хувилбар: хяналтын талбай (A), хашааны гаднах талбай (B), усалгаа бордоотой талбай (C), гандаасан талбай (D),(D1), (D2)-г Төв аймгийн Мөнгөн морьт сумын баруун бүрхийн үетэн алаг өвст хээрт байгуулж, жил бүрийн 6-8 сард суурин судалгааг явууллаа.
2. Төв аймгийн Мөгөн-морьт сумын нутаг баруун бүрхийн зүүн дэнжийн уулын хээрийн болон татмын нугын Үетэн-алаг өвст бүлгэмдлийн зонхилогч ургамлын орчны стресст нөхцөлд дасан зохицох чадварын судалгааг явуулахын тулд анатоми, экофизиологийн нэгдсэн аргазүйг боловсруулан батлуулж судалгааг явууллаа.
Цоож Ш., Г.Цэрэнханд, Т.Сэмжид, А.Алтанцоож, Ц. Мөнхзул, Х.Отгонбаяр, Г.Бямба-Ёндон, А.Номундарь, Б.Баярмаа. “Ургамлын анатоми-экофизиологийн судалгааны нэгдсэн аргазүй”. Улаанбаатар, 2018. “Үсэг хоршоо”. 58х.
3.Төв аймгийн Мөгөн-морьт сумын нутаг баруун бүрхийн зүүн дэнжийн уулын хээрийн Үетэн-алаг өвст болон татмын нугын үетэн-алаг өвст бүлгэмдэл дэх туршилтын хувилбаруудад зонхилогч 10 зүйлийг сонгон анатоми, фотосинтез, усын горимын харьцуулсан судалгааг явуулахад гандаагчтай хувилбарт тухайн зүйлүүдийн тэсвэрлэх чадвар харилцан адилгүй байв.Хуурайшилтын индекс болон усны үлдэц дутагдалд орж байгаа байдлаар тухайн зүйлийн ган тэсвэрлэх чадварыг дараалуулан авч үзвэл, Leymus chinensis, Carex duriuscula , Stellera chamaejasme, Trifolium lupinaster, Stipa baicalensis, Festuca lenensis, Koeleria macrantha, Aster alpinus зэрэг зүйлийг дурьдаж болно.Trifolium lupinaster нь ус агуулах боломж сайн боловч усны бодит хомсдлын хувьд бордоотой талбайд хашсан ба хашааны гадна талбайгаас илүү хомсдолд орж байлаа. Судалгаанд хамрагдсан зүйлүүдийг фотосинтезийн эрчмийн хувьд авч үзвэл, бордоотой талбайд СО2–н шингээлт хамгийн их байхад, гандаасан талбайд хамгийн бага байв. Leymus chinensis, Koeleria macrantha хашаагүй хувилбар хамгийн өндөр эрчмийн дээд хэмжээг үзүүлсэн байхад, бага хэмжээг хашсан хувилбарт илэрчээ.
4. Гандаагчтай нөхцөлд навчны зузаан болон эс хоорондын зай багасах, гандуусагийн индекс ихсэх, усны үлдэц дутагдалд бага орж байгаа зэрэг үзүүлэлтээр дараалуулан авч үзвэл: Leymus chinensis, Aster alpinus, Festuca lenensis, Carex duriuscula ба Stellera chamaejasme, Koeleria macranta байлаа. Эдгээрээс Leymus chinensis, Carex duriuscula нь доройтсон бэлчээр сайжруулахад ашиглах бүрэн боломжтой болох нь судалгааны үр дүнгээр тогтоогдлоо.
5. Байгалийн хялгана, Лени ботууль, Нангиад хиаг, Саман ерхөг, Тагийн голгэсэр зэрэг зүйлийн үрийг цуглуулан лабораторийн нөхцөлд сахарозын уусмал дахь үрийн соёололтоор ган тэсвэрийг үнэлж үзэхэд, Нангиад хиаг, лени ботууль, саман ерхөг нь ганд тэсвэрлэх чадвар өндөр учраас доройтсон бэлчээрийг сэргээн сайжруулахад үрээр тарих боломжтой гэдэг нь лабораторийн туршилтын үр дүнгээр тодорхойлогдлоо.
6. Байгалийн болон таримал нөхцөлд ургаж буй Алтайн сонгино, Кузнецовын хорс, Цагаан цээнэ, Ягаан цээнийн навчны анатомийн бүтцийн онцлог түүний эс эдийн нягтаршил, гандуусагийн индекс, усны горим, фотосинтезийн харьцуулсан судалгааг явуулснаар зүйл тус бүрийн дасан зохицох чадавхийг илрүүллээ. Байгалийн болон таримал Цагаан цээнийн цэцэглэлтийн үед усны потенциалын хоногийн явцын дундаж (-1.403±0.41 MPa) тургор тэгтэй тэнцэх цэгээсээ (-1.25 MPa) бага буюу усны дутагдалд орсон байсан бол таримал ургамлын усны потенциалын дундаж (-0.577± 0.2304 MPa) тургор тэгтэй тэнцэх цэгээсээ (-1.12 MPa) их буюу усны дутагдалд ороогүй байгаа нь судалгаагаар нотлогдов. Таримал Цагаан цээнэ нь байнгын усалгаатай нөхцөлд ургаж, усны бодит хомсдол бага, усны потенциал өндөр байдаг бол байгалийнх нь зөвхөн хур тунадасны усаар тэжээгдэж, усны бодит хомсдол өндөр, усны потенциал багатай буюу ус чийгийн хангамж дутмаг байдгийг харуулж байна.
7. Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумын Байдлаг баг орчмын нөхөрлөл, орон нутгийн иргэдтэй, хамтран уулын ойт хээрийн бүслүүрт бэлчээрийн ургамлын бүтээмж, ургацыг нэмэгдүүлэх туршилт судалгаа явуулсан. Тус багийн нутагт уст цэг, дэд бүтцээ дагаад малчид олноор суурьшсан учир талхлалт их, бэлчээрийн даац хэтэрсэн гэсэн судалгааны үр дүн байдаг. Тиймээс бэлчээрийн ургамлын нөхөн сэргэлтийг сайжруулах шаардлагатай байгаа учир дараахь хэдэн аргуудыг авч хэрэгжүүлсэн.
- Бэлчээрийг зохистой ашиглах талхлагдлыг багасгах (иргэдтэй уулзалт зохион байгуулж бэлчээрийг сэлгэн ашиглах, өнжөөх гэх мэт аргуудыг танилцуулсан).
- Хадлан, бэлчээрийн ургац нэмэгдүүлэх (2016-2017 онд бордооны 2 хувилбарыг туршиж үзсний үндсэн дээр тохирох хэмжээг илрүүлж, (уулын хээр, татмын нугын бордооны хувилбартай судалгаа) зарим иргэдийн хадлангийн талбайг бордож нэгж талбайгаас авах ургацыг бодиттой хэмжээгээр нэмэгдүүлж болохыг туршилтын үр дүн харууллаа.
- Leymus chinensis, Festuca lenensis, Agropyron cristatum зэрэг зүйлийн үрийг бэлчээр сэргээхээр тарьж туршив. Бэлчээрийг зохистой ашиглах, талхлалтыг багасгах сэдвээр сургалт, сурталчилгаа, мэдээллийн уулзалтанд нутгийн 20 гаруй иргэн оролцож, уулын хээр, нугын үетэн-алаг өвст бүлгэмдлийн биомасс холимог бордоогоор бордсон талбай нь хяналтын талбайгаас харьцангуй өндөр гарч байгаа боловч түүнээс 70 граммаар бордсон нь илүү тохиромжтой болох нь судалгааны үр дүнгээр илэрхийлэгдэж байна. Хадлангийн бордсон 1 га тутмаас 1 тонн гаруй ургац авах боломжтой болохыг тооцооллоо.
8. Нэгэн сэдэвт бүтээл -2, ном, товхимол – 5, хамтын бүтээл -3, эрдэм шинжилгээний өгүүлэл -30 (гадаадад-2, дотоодод-28), хялбаршуулсан өгүүлэл, сурталчилгаа -9, эрдэм шинжилгээний илтгэл -23 (гадаадад-11, дотоодод -12), монгол улсын стандарт -17, зохиогчийн эрхийн гэрчилгээ-2, эрдэм шинжилгээний тайлан-4, арга зүй, аргачлал-8, удирдсан магистр -3, удирдсан бакалавр -3