Татмын нуга, хээрийн зарим зонхилох ургамал бүлгэмдлийн өөрчлөгдөл, ценопопуляцийн судалгаа
Салбар : Байгалийн шинжлэх ухаан
Төслийн дугаар :
Төслийн төрөл : Сэдэвт ажил
Хугацаа: 2012-2014
Санхүүжилт: 290400.00 мян.төг
Түлхүүр үг : ургамалжлын урт хугацааны мониторинг, ургамал бүлгэмдлийн өөрчлөгдөл, ургамалжлын зураг, ценопопуляци
Үр дүн
1. Татмын нуга, хээрийн зарим зонхилох ургамал бүлгэмдлийг мал бэлчээрлэлтээс хашиж хамгаалсны дараа эхлээд зүйлийн тоо нэмэгдэж, улмаар цөөрөх зүй тогтол илрэх хэдий ч бүрэлдэхүүний хувьд болон тухайн зүйл ургамлын бүлгэмдэлд эзлэх байр суурь ихээхэн өөрчлөгддөж байна.
2. Хашсан талбай дотор мал сайн иддэг болон тухайн бүлгэмдлийн үндсэн ургамлууд сэргэн ургаж байгаа бол хашааны гадна талд доройтлын индикатор ургамлуудын үүрэг оролцоо улам нэмэгдэж байна. Доройтлын индикатор ургамлуудын зүйлийн бүрэлдэхүүн бүлгэмдэл бүрд (байгалийн бүс бүслүүрт) ялгаатай байна. Тухайлбал, татмын нугын бүлгэмдэлд хуурайсаг бүлгийн (Carex duriuscula, Leymus chinensis, Festuca lenensis) болон малын дунд, тааруу идэмжтэй (Potentilla anserina, Ranunculus grandis, Plantago depressa, Potentilla fruticosa, Leontopodium ochroleucum) ургамлууд, уулын хээрийн бүлгэмдэлд бэлчээрлэлтэнд тэсвэртэй, малд муу идэгддэг Potentilla fruticosa, Artemisia pubescens, Thymus gobicus, Aster alpinus, Potentilla acaulis, Stellera chamaejasme, Thalictrum simplex, Androsace villosa зэрэг, хуурай хээрийн бүлгэмдэлд Artemisia frigida, цөлийн хээрийн бүлгэмдэлд урт үндэслэг ишт ургамал (Carex duriuscula), үндэсний салмайгаар үржигч (Convolvulus ammannii) ургамлын үүрэг оролцоо ихээхэн нэмэгдэж байна.
Судалгаа явуулсан 4 бүлгэмдлийн хашсан талбайд ногоон ургамлын бүрхэц, ургамлын өндөр, хагдны хэмжээ ихсэж, ургац нэмэгдэх ба халцгай газрын хэмжээ буурах эерэг зүй тогтол илэрч байна.
Ургамал бүлгэмдлийн бүтэц, бүрэлдэхүүн болон улирлын хөгжил, үзэгдэлзүйд нөлөөлөх удаах хүчин зүйл нь тухайн жилийн цаг уурын нөхцөл болохыг тогоов. Ялангуяа цөлийн хээрийн ургамал бүлгэмдэл цаг уурын нөхцөлөөс хамгийн их хамааралтай. Цөлийн хээрийн Агь-таана-говийн хялганат бүлгэмдлийн цэцэглэлт, цэцэглэлтийн үргэлжлэх хугацаа, үр боловсролтонд хур тунадас гол нөлөө үзүүлж байна.
Татмын нугын бүлгэмдлийн ургамлын ургалтанд хур тунадаснаас илүү агаарын температур тодорхойлох үүрэг гүйцэтгэдэг болохыг тогтоов.
3. Татмын нугын бүлгэмдлийн ценопопуляцийн судалгаагаар 14464 бодгаль тоологдсоноос хашааны гаднах талбайд 4898, хашсан бүлгэмдэлд 9264 бодгаль тоологдов. Оноор харьцуулахад 2014 онд 2013 оныхоос 2.1 дахин бага бодгаль тоологдож, ургамлын насны бүлгээр нь харьцуулахад 2013 онд 2014 оныхоос ургамлын насны бүлгээр харьцангуй 1.2-1.6 дахин их бодгаль тоологдсон байв. Энэ нь тухайн жилийн цаг агаарын үзүүлэлттэй шууд хамааралтай байна.
Урал чихэр өвсний ценопопуляцийн судалгааг Дорнод аймаг, Баянхонгор аймгийн нутагт явуулж, нэгж талбай дахь бодгалийн тоо Дорнод Монголд цөөн (1,3-2,7 ш) боловч залуу ценопопуляцитай, Баянхонгор аймгийн хувьд нэгж талбайд олон (4,8-15,3 ш) бодгаль тоологдож, хэвийн ценопопуляцитай болохыг тогтоолоо.
Урал Чихэр өвсний онтогенезийн судалгааг анх удаа хийж, түүний амьдралын их эргэлт буюу нэгэн биеийн бодьгал 130 жил насалдаг болохыг тодорхойллоо.
Урал Чихэр өвс нь амьдралын хэлбэрийн хувьд босоо болон хэвтээ урт үндэслэг иштэй бөгөөд Баянхонгор аймгийн Богд сумын нутагт ургаж байгаа Урал Чихэр өвс нь заримдаг сөөгөнцөр хэлбэртэй болохыг тогтоов.
4. Тодорхой бүс нутгийн ургамалжлын том хэмжээст зургуудыг үйлдэж, ургамал нөмрөгийн төлөв байдал, түүний өөрчлөгдлийг илрүүлэв. Үүнд:
Хустайн байгалийн цогцолборт газар (ХБЦГ) –т (орчны бүсийг оруулаад) ойн эзлэх талбай 0.33%, сөөгөн хусан шигэнгийн эзлэх талбай 0.2%, нугын хээр 0.45%, уулын хээр 28.42%, хуурай хээр 62.51%, цайдмын ургамалжил 3.82%, байдмын ургамалжил 2.01%, элсний ургамалжил 0.18%, тариан талбай 2.06%-ийг тус тус эзэлж байна.
ХБЦГ-ын ургамалжлын 1999 он ба 2013 оны зургуудыг харьцуулахад ой 0.6%, нугын хээр 3.5%, уулын хээр 6.42%, байдам 0.61%, тариан талбай 3.89%-иар тус тус багассан бол сөөгөн шигэнгэ 0.73%, хуурай хээр 9.68%, цайдам 2.38%-иар тус тус нэмэгдсэн байна. Энэ нь ургамал нөмрөг бүхэлдээ хуурайшиж байгааг илтгэнэ.
Талбайн хувьд бага өөрчлөгдсөн хэвшлүүдэд Крыловын хялганат, Гялгар дэрст хэвшил орж байгаа бол Бариулт бүйлс, Ленийн ботуульт, Нангиад түнгэт, Хавтагнавчит хусан ой, Адамсийн шарилжит хэвшлүүдийн талбай багассан. Талбай нь анхаарал татахуйц хэмжээнд эрс багассан бүлгэмдлүүдэд Сунагар биелэгт, Сибирь ботуульт, Зүр өвст, Сибирь хялганат уулын хээрийн хэвшлүүд орж байна. Шинээр орж ирэн томоохон талбай эзэлж байгаа бүлгэмдлүүдэд Ширэг улалжит, Агьт, Клеменцийн хялганат, Дааган сүүлт хэвшлүүд байна.
Их Нартын БНГ-т 2 хэвшинж, 2 дэд хэвшинжид хамаарах 12 хэвшил, 45 бүлэг эвшлийг ялгалаа. Энд зонхилох ургамалжлын хэвшинж нь хээр бөгөөд 52255,98 га талбай буюу нийт нутгийн 78,75%-д тархана. Хээрийн ургамалжил нь цөлжүү хээрийн дэд хэвшинж (8202.04 га буюу 12,36%) ба цөлийн хээрийн дэд хэвшинжид (44053,94 га буюу 66,39%) хуваагдана. Цайдмын хэвшинжийн ургамалжил 14100.96 га буюу 21,25% талбайд тархаж байна.
Их Нартын БНГ-ын бэлчээр нь зуны улиралд 71358.18 хонин толгой, намар 27887.52 хонин толгой, өвөл-хавар 14589.31 хонин толгой мал бэлчээх багтаамжтай. Гэвч одоогийн байдлаар тус нутагт бэлчээрийн даац зуны улиралд 2 дахин, намар 5,2 дахин, өвөл-хавар 10 дахин хэтэрсэн үзүүлэлттэй байна. Бэлчээрийн даац хэтэрснээс ургамал нөмрөг талхлагдан доройтож, Агьт, Таанат зэрэг бүлгэмдлүүд өргөн тархах болсон нь үүнийг гэрчилж байна.
Монгол орны ой, хээрийн түймрийн аюулын зэргийн зургийг анх удаа зохиож, манай орны нийт газар нутгийн 53% (ой 9%, хээр 44%) нь түймрийн аюултай байгааг тогтоов. Түймрийн аюулын 1-р зэрэгт 8.2% (ой 0.5%, хээр 7.7%), 2-р зэрэгт 18.0% (ой 3.3%, хээр 14.7%), 3-р зэрэгт 12.9% (ой 4.0%, хээр 8.9%), 4-р зэрэгт 13.8% (ой 1.2%, хээр 12.6%) нутаг хамрагдаж байна.
5. Судалгааны талбайнуудад хөрсний зүсэг хийж, бичиглэл үйлдэн, хөрсний ялзмаг, фосфор зэргийг тогтоов. Хөрсний чийгийн судалгааг хөрсний үе давхаргаар хашсан ба хашаагүй талбайд явуулав.
• Судалгааны цөлийн хээрийн бүлгэмдлийн хөрсний фосфорын агууламж 0-10 см давхаргад хамгийн их 0.66 байх ба доод үеүдэд буурна. Ялзмагийн хэмжээ 10-20 см-т хамгийн өндөр (2.4%) байна. Харин уулын хээр ба хуурай хээрийн хөрсний алзмагийн хэмжээ 0-10 см-т хамгийн өндөр байна.
• Татмын нугын хөрсний 0-15 см-ийн үе давхаргад чийгийн хэмжээ 16-40% хооронд хэлбэлзэх ба дээд хэмжээ нь 7-р сарын 30-ны үед тохиож байна.
• Хуурай хээрийн Алаг өвс-том хялганат бүлгэмдлийг хашиж хамгаалсаны нөлөөгөөр хагдны хуримтлал үүсч хөрсний өнгөн үеийн чийгийн алдагдал багассанаар 0-10 см-н гүнд чийгийн агууламж хамгийн их байх нөхцөлийг бүрдүүлж үндэслэг ишт зүйлүүдийн ургах тохиромжтой орчныг нөхцөлдүүлсэн байна.
Их Нартын БНГ-ын хөрсний тархацын схем зургийг гаргав.
6. Түвшинтогтох И. 2014. Монгол орны хээрийн ургамалжил. УБ.: Бемби сан. -600. Редактор: шинжлэх ухааны доктор, профессор Ч.Санчир ном хэвлэгдсэн.
Хээрийн ургамалжлын талаар Монгол орны хэмжээнд гарсан анхны томоохон бүтээл боллоо. Уг номыг бичихдээ зохиогч 1996 оноос хойш 17 жилийн хугацаанд явуулсан өөрийн судалгааны материалууд болон 260 орчим бүтээлийг шүүн тунгааж ашигласан болно.
Монгол орны нийт нутаг дэвсгэрийн 1,03 сая км2 буюу 66,12%-д нь хээрийн ургамалжил тархаж байгааг тогтоож, Монгол орны хээрийн ургамалжлын нэгдсэн ангилааг анх удаа үйлдэж, Монгол оронд нийт хээрийн 6 дэд хэвшинж, 35 хэвшил, 108 бүлэг эвшлийг ялгасан байна. Эдгээр дэд хэвшинж, хэвшил, бүлэг эвшил бүрийн тархац, судлагдсан байдал, тархах орчин нөхцөл, бүтэц, бүрэлдэхүүнийг тодорхойлсны дээр тэдгээрийн улирлын хөгжил, ургацын хөдлөлзүй, сукцессийн талаар өмнө хийгдсэн бүх судалгааг нэгтгэн оруулжээ. Хээрийн хэвшинж, дэд хэвшинж, хэвшлүүдийн тархацын зургийг Монгол орны хэмжээнд анх удаа гаргаж, тэдгээрийн талбайн хэмжээг тооцож гаргалаа. Түүнчлэн хээрийн ургамалжлын тархацыг хөрш зэргэлдээх орнуудын хэмжээнд гаргаж өгсөн байна.
Энэхүү ном нь “2014 оны эрдэм шинжилгээний шилдэг бүтээл”-ийн 2 дугаар байранд шалгарсан.