Монголын хүн амын хүнсний бодит хэрэглээний судалгаа
Салбар : Хөдөө аж ахуйн (ХАА) шинжлэх ухаан
Төслийн дугаар :
Төслийн төрөл : ШУТ төсөл
Хугацаа: 2012-2014
Санхүүжилт: 106,823.0 мян.төг
Түлхүүр үг : хүн ам, хүнсний хэрэглээ, бодит хооллолт, хувь хүн, өрх, шим тэжээл
Үр дүн
1. Монгол улсын хэмжээнд хүнсний аюулгүй байдал, үндсэн шимт бодисын хүртээмж өрхийн хүнсний хэрэглээнд (хангамж) суурилан авч үзвэл хангалттай хэмжээнд байна. Тухайлбал, жишсэн дундаж хүний хэрэгцээт илчлэгийг бүс нутаг, суурьшлаар авч үзвэл хотод хамгийн бага буюу хоногийн илчлэгийн дундаж үзүүлэлт 92 хувийг хангаж байна. Гэхдээ өрхийн аж байдлын түвшин хүнсний хэрэглээнд нөлөөтэй байна. Аж байдлын түвшин доогуур өрхийн хүнсний хэрэглээ хүний хоногийн хэрэгцээг хангаж чадахгүй байгаа нь ялангуяа хотод суурьшилтай жишсэн дундаж хүний хэрэгцээт илчлэгийн 70 хувиас доош илчлэг хэрэглэж байгаа аж байдлын түвшин дундаас доош өрхөд шууд хамааралтай байна. Ялангуяа хотын аж байдлын түвшин дундаж болон түүнээс доогуур бүлгүүд, түүнчлэн аймгийн төвийн аж байдлын түвшин доогуур өрхүүдэд хүнсний хэрэглээ хангалтгүй, шим тэжээлийн хүртээмж эрсдэлтэй байдалд байна. Өрхийн хүнсний хэрэглээнд өрхийн тэргүүний нас мэдэгдэхүйцээр нөлөөлөх байдал ажиглагдсангүй. Хөдөө аж ахуйд хөдөлмөр эрхэлдэг эсвэл малчин өрх гэнэтийн ядууралд өртөх эрсдэл өндөр байгаа нь хүнсний баталгаат байдал эрсдэлд байгааг харуулж байна.
2. Хүн амын үндсэн шимт бодисын хэрэглээний харьцаа ерөнхийдөө зохистой чиг хандлагатай байгаа ч хөдөөгийн өрх, ялангуяа Баруун болон Хангай бүсийн өрхийн хэрэглээнд өөх тосны эзлэх хувь өндөр байна. Хөдөөгийн өрхийн өөх тосны хэрэглээ аж байдлын түвшнээс үл хамааран бусад бүлгээс өндөр, үүнийг бүс нутгаар авч үзвэл мөн Баруун ба Хангайн бүсийн өрхөд ихээхэн хамааралтай байна. Уураг, нүүрс усны хоногийн хэрэглээ аж байдал дундаж болон түүнээс доош түвшний өрхөд жишсэн дундаж хүний норм хэмжээнд хүрэхгүй байна. Олон ам бүлтэй, аж байдлын түвшин доогуур эсвэл эмэгтэй өрхийн тэргүүнтэй өрхийн хүнс, шим тэжээлийн хэрэглээ хүний хоногийн хэрэгцээг хангахгүй байна.
3. Аминдэм, эрдэс бодисын (ялангуяа, С, В1, В2, В6, болон кальци, магни) хэрэглээ (хангамж болон хүртээмж) бүс нутаг, суурьшил, амьжиргааны баталгаат түвшин, нийгмийн аль ч давхаргад авч үзэхэд туйлын хангалтгүй байна. С аминдэмийн хүртээмж 21-37 хувь, В1 аминдэм 63-74 хувь, В2 аминдэм 70-89 хувь, В6 аминдэм 49-63 хувь тус тус байна.
4. Эмэгтэйчүүдийн хоногийн хоол тэжээлээр авч буй төмөр физиологийн зөвлөмж хэмжээний 50-аас доогуур хувийг хангаж, энэ үзүүлэлт нас ахих тутам улам буурч байв. Эмэгтэйчүүдийн махны хэрэглээ нас ахих тутам буурч байгаа нь төмрийг хангалтгүй авахад нөлөөлж байв. Түүнчилэн, бүс, суурьшлаас үл хамааран хоол хүнсээр авах С аминдэм зөвлөмж хэмжээнээс 50-иас доогуур хувийг хангаж байна.
5. Хүнсний эх үүсвэрийн хувьд суурьшил, бүсээр ялгаатай, тухайлбал, хот сууринд худалдан авсан хүнсний хэрэглээ зонхилсон, хөдөөд өөрийн үйлдвэрлэл багагүй хувийг эзэлж байна. Зүүн бүсэд бусад эх үүсвэрээс авах хүнс 10 орчим хувь байхад Хангай, Баруун бүсэд тус бүр 2.5 орчим хувь, харин өөрийн үйлдвэрлэлээр энэ хоёр бүс хамгийн өндөр 31.8, 35.9 хувь тус тус байна. Аж байдлын түвшин дундажаас доогуур, доогуур өрх нийт судалгаанд хамрагдсан өрхийн 42 хувийг эзэлж байгаа ба тэдгээрийн өөрийн үйлдвэрлэлийн болон бусад эх үүсвэрээс авах илчлэгийн хувь бусад бүлгээс өндөр байна. Олон ам бүлтэй, эмэгтэй өрхийн тэргүүнтэй өрхийн бүлгийн хүнсний эх үүсвэрт бусад эх үүсвэрээс авах хувь багагүй хувийг эзэлж байна.
6. Үндсэн хүнс болох буудайн гурил, гурилан бүтээгдэхүүн, мах, махан бүтээгдэхүүний хэрэглээ хүрэлцээтэй байгаа боловч сүү, сүүн бүтээгдэхүүний хангамж хот болон аймгийн төвд суурьшилтай өрхөд, хүнсний ногоо, жимс, жимсгэний хангамж аль ч бүс нутаг, суурьшлаас хамаарахгүйгээр туйлын хангалтгүй байна. Иймд хүнсний хангамжаас гадна хүн амын худалдаж авах чадвараар үнэлэгдэх хүртээмж дээрх төрлийн хүнсэнд бүс, суурьшлаар хангалтгүй байна.
7. Хүнсний хэрэглээний бүтцийн хувьд аж байдлын түвшин доошлоход хоногийн илчлэгийн хэрэглээнд өөх тосны бүлэг давамгайлж харин аж байдал дээшлэх тусам мах, махан бүтээгдэхүүн, чихэр, сахарын бүлгийн хүнсний хэрэглээ ихсэх хандлагатай байна.
8. Хүн ам илчлэгийн нягт өндөр, бичил шимт бодис бага агуулсан үр тарианы бүлгийн бүтээгдэхүүнийг голлон хэрэглэж, мах, сүү, цагаан идээг тодорхой хэмжээгээр хэрэглэж хоногийн хоол хүнсээр авах илчлэг, үндсэн шимт бодисын хэрэгцээг хангаж байна. Нөгөө талаас эслэг, аминдэм болон эрдэс бодис агуулсан жимс жимсгэнэ, хүнсний ногоо, төрөл бүрийн шош, буурцагт ургамлын хэрэглээ хангалтгүй байгаа нь шимт бодисуудын тэнцвэртэй харьцааг алдагдахад хүргэжээ.
9. Хүн амын хүнсний хэрэглээний бүтэц хүн амын насны бүлэг, амьдарч буй суурьшил болон бүсээс хамаарч ялгаатай байна. Жишээ нь залуучууд согтууруулах бус ундаа болон чихэр амттаны хэрэглээ бусад насны бүлгээс өндөр, ахмад настан болон хөдөөгийн хүн амын цагаан идээний хэрэглээ өндөр байв. Ялангауяа залуучуудын дунд уламжлалт хүнсний хэрэглээ алдагдаж энгийн саахар их агуулсан чихэр, үл согтууруулах ундааны хэрэглээ нэмэгдэж буй дүр зураг харагдаж байна.
10. Монголын хүн амын 86.4 хувь нь өдөрт 5 түүнээс дээш удаа хоол, хөнгөн цай хэрэглэдэг зуршилтай байв. Өглөөний цайгаа алгасах зуршил залуучуудын дунд элбэг тохиолдож байна.
11. Хот суурин газар гадуур хооллох байдал хөдөөгийн хүн амаас өндөр, өдрийн хоолыг гадуур идэх хандлагатай байна.
12. Хүн амын ихэнх хувь хүнсний сонголт хийхдээ зөвхөн хадгалах хугацааг харж бусад хэрэгтэй мэдээллийг огт хардаггүй байв. Хүнсний бүтээгдэхүүн худалдан авахдаа 70.7 хувь буюу ихэнх нь хадгалалтын хугацааг, 9.5 хувь буюу цөөн хэсэг нь орц найрлага, шимт бодис, эрүүл мэндийн ашиг тусыг хардаг бол харин 21.6 хувь нь огт анзаардаггүй байна
13. Хүн амын 77.8 хувь буюу 10 хүний 8 нь Монгол хүний зохистой хооллох “Гэр” зөвлөмжийн талаар огт мэддэггүй байна. Зохистой хооллолт гэдгийг хүнсний ногоо их хэрэглэх, өөх тос багатай хоол хэрэглэх, жимс, хүнсний ногоо хэрэглэх гэдгээр ойлгодог байна. Олон нэр төрлийн хоол хүнс хэрэглэх нь зохистой хооллолтын үндэс бөгөөд энэ талаар 5 хүний 1 нь мэдэж байгаа нь хүн амын шим тэжээлийн талаарх мэдлэг хангалтгүй байгааг харуулж байна. Мөн 10 хүн тутмын 1 нь шим тэжээлийн сургалтанд хамрагдаж буйгаас харахад шим тэжээлийн боловсрол олгох боловсролын тогтолцоо байхгүй, төлөвшөөгүй байгааг илтгэж байна
14. Судалгаанд хамрагдсан 2 хүн тутмын 1 нь биеийн жингийн илүүдэл ба таргалалттай, эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдээс илүү төвийн таргалалттай байгаа нь өмнө хийсэн ХБӨ-ийн шаталсан судалгааны дүнтэй адил, хүн амын дунд таргалалтын түвшин буурахгүй байгааг илтгэж байна.
15. Хүн амын 17.9 хувь буюу ойролцоогоор 10 хүний 2 нь 7 хоногт 3-аас олон удаа идэвхтэй хөдөлгөөн хийдэг байна. Идэвхтэй хөдөлгөөнийг эрэгтэйчүүд болон 15-34 насныхан илүү хийдэг хандлага ажиглагдлаа. Мөн хөдөлгөөний идэвх буурах тутам БЖИ нэмэгдэж байгаагаас харахад идэвхтэй хөдөлгөөн хийх орчинг бий болгох шаардлага харагдаж байна.
16. Эцэст нь дүгнэхэд, хүн амын дунд хоол тэжээлтэй холбоотой өвчин эмгэгийн тархалт буурахгүй байгаа нь илчлэгийн нягт өндөр, бичил шимт бодис бага агуулсан хүнсний хэрэглээ, хөдөлгөөний идэвхгүй байдал болон хоол шим тэжээлийн талаарх мэдлэг хангалтгүй шалтгаанаас болж буйг судалгааны дүн харууллаа.